Κατά μήκος των ποταμών της Βρετανίας υπάρχουν διάφορα εμπόδια – μερικά μεγάλα σαν φράγματα, άλλα μικρά σαν φράγματα (που διχοτομούν ένα ποτάμι σαν σκαλοπάτια) – που εμποδίζουν τα πλάσματα, τα ιζήματα και τα φυτά να κινηθούν κατά μήκος του υδάτινου ρεύματος. Μόνο το 1% των ποταμών στο Ηνωμένο Βασίλειο είναι απαλλαγμένα από τεχνητά εμπόδια.
Υπάρχουν προσπάθειες σε πολλές χώρες για να αρθούν τέτοια εμπόδια και να επιτραπεί στα ποτάμια να «επαναφυσικοποιηθούν» και να ακολουθήσουν το δικό τους μονοπάτι. Ωστόσο, ενώ πολλοί επιστήμονες συμφωνούν ότι τα εμπόδια των ποταμών πρέπει να αφαιρεθούν και στο Ηνωμένο Βασίλειο, άλλοι διστάζουν – φοβούμενοι ότι θα μπορούσε να δημιουργήσει απρόβλεπτες ροές νερού σε περιοχές που ήδη κινδυνεύουν από πλημμύρες.
«Τα ποτάμια και οι λίμνες μας είναι τα πιο κατεστραμμένα από όλα τα οικοσυστήματα», λέει ο Paul Kemp, καθηγητής οικολογικής μηχανικής στο Πανεπιστήμιο του Southampton. Σε παγκόσμιο επίπεδο, τα οικοσυστήματα του γλυκού νερού φιλοξενούν περίπου το ένα τρίτο των ειδών σπονδυλωτών της Γης, και αυτά έχουν μειωθεί δύο φορές ταχύτερα από τα θαλάσσια και τα χερσαία ζώα. Σύμφωνα με το Rivers Trust, η κατάσταση στην Αγγλία είναι δραματική: περίπου το 15% των ποταμών έχουν επιτύχει καλή οικολογική κατάσταση.
Η άρση των φραγμών «οδηγεί στο μεγαλύτερο αντίκτυπο, πιο γρήγορα και με το μικρότερο κόστος», λέει ο Kemp.
Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων της Υπηρεσίας Περιβάλλοντος, υπάρχουν περισσότερα από 50.000 εμπόδια στην Αγγλία που εμποδίζουν τη διέλευση των πολιορκημένων ποταμών της χώρας. Οι επιστήμονες της οργάνωσης υποψιάζονται ότι υπάρχουν πολλοί περισσότεροι. Η συντριπτική τους πλειονότητα είναι σχετικά μικρά: περίπου 27.500 οχετοί, κυρίως στρογγυλοί τσιμεντένιοι σωλήνες και περίπου 16.300 φράγματα που ρυθμίζουν τη στάθμη του νερού και ουσιαστικά σχηματίζουν ένα μικρό φράγμα.
Όχι μόνο είναι δαπανηρή η συντήρηση αυτών των φραγμών, αλλά προκαλούν επίσης περιβαλλοντική ζημιά που μπορεί να αποφευχθεί.
«Πριν από μερικές δεκαετίες πιστεύαμε ότι μόνο τα μεταναστευτικά είδη έπρεπε να μετακινηθούν», λέει ο Δρ. Περικλής Καραγεωργόπουλος, ανώτερος τεχνικός ειδικός στον Οργανισμό Περιβάλλοντος. «Αλλά καταλαβαίνουμε όλο και περισσότερο ότι όλα τα είδη πρέπει να μετακινηθούν, από τα μικρότερα που αναλαμβάνουν τοπικές μεταναστεύσεις έως τα άλλα που μεταναστεύουν πολλά χιλιόμετρα για να ξεχειμωνιάσουν ή να φτάσουν στις περιοχές ωοτοκίας τους». πολύ διαφορετικοί βιότοποι για φυτά και ζώα από τους ποταμούς που ρέουν ελεύθερα και συχνά είναι ακατάλληλοι για παραποτάμια είδη.
Τα ιζήματα πρέπει επίσης να μετακινηθούν. Τα εμπόδια παγιδεύουν το έδαφος και τα γεωμορφικά υλικά ανάντη και στερούν τις κατάντη περιοχές από άμμο και χαλίκι που είναι κρίσιμα για την περίοδο ωοτοκίας πλασμάτων και πολλών φυτών.
«Η αφαίρεση των φράχτων είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος αποκατάστασης ενός ποταμού», λέει ο Καραγεωργόπουλος. Αυτό συνέβη το 2010 όταν ένας παροπλισμένος φράκτης μύλου στον ποταμό Ouse στο Ανατολικό Σάσεξ απέτυχε και έπρεπε να αφαιρεθεί. Αυτό το τμήμα του ποταμού έχει γίνει ένα «ποτάμι λιμνούλα με κρίνους», λέει. Εν τω μεταξύ, «υπάρχει τεράστια φυσική ποικιλομορφία, που επιτρέπει τη μεγάλη βιοποικιλότητα» – γεγονός που καθιστά επίσης τον ποταμό και τα πλάσματα του πιο ανθεκτικά στην κλιματική αλλαγή.
«Ένας ποικιλόμορφος βιότοπος είναι πολύ πιο ανθεκτικός στις υψηλές ή χαμηλές θερμοκρασίες [water] Τα ρεύματα και οι ακραίες θερμοκρασίες μπορούν να αποτελέσουν καταφύγιο για πολλά είδη», εξηγεί. «Στο παρελθόν, κατά τη διάρκεια χαμηλών ροών και ζεστού καιρού, το ίδιο τμήμα του ποταμού θα είχε ζεσταθεί και θα είχε εξαντληθεί το οξυγόνο. Το ζεστό νερό που ρέει κατάντη θα είχε επίσης επηρεάσει την οικολογία κατάντη».
Δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να χτίζουμε τεράστιους τσιμεντένιους τοίχους και κατασκευές στα ποτάμια μας για να ελέγχουμε το νερό – αυτό είναι αδύνατο
Καθηγήτρια Hannah Cloke, Πανεπιστήμιο του Reading
Εκτός από το συγκεκριμένο τμήμα, η απομάκρυνση του φράγματος είχε θετικές επιπτώσεις στον ποταμό περισσότερο από ένα χιλιόμετρο ανάντη, λέει ο Καραγεωργόπουλος. Μέσα σε δύο χρόνια, το τμήμα του ποταμού αναταξινομήθηκε και άλλαξε από «φτωχό» σε «καλό».
«Είναι μια καλή τεχνική για να εστιάσετε τις προσπάθειές σας στην ανάκαμψη», λέει ο Jesse O’Hanley, ειδικός σε περιβαλλοντικά συστήματα και σημερινός αναπληρωτής πρύτανης για την έρευνα και την καινοτομία στο Πανεπιστήμιο του Κεντ. «Πολλές εργασίες αποκατάστασης γίνονται σε πολύ μικρή κλίμακα, όπως η φύτευση μερικών δέντρων, η ελαφριά κάμψη του ποταμού ή η εισαγωγή λίθων. Είναι μια πολύ τοπική λύση που δεν έχει μεγάλη κλίμακα και είναι ακριβή. Συνήθως είναι πιο εύκολο να αφήσετε το ποτάμι να το κάνει μόνο του.» Αυτό κάνει η αφαίρεση των φραγμών του ποταμού: επιτρέπει την αποκατάσταση του ποταμού.
***
Αλλά το να αφήνεις ένα ποτάμι να επιλέξει το μονοπάτι του είναι μια επικίνδυνη επιχείρηση, ειδικά σε περιοχές της Αγγλίας που είναι επιρρεπείς στις πλημμύρες.
Η Υπηρεσία Περιβάλλοντος εκτιμά ότι περίπου 3,4 εκατομμύρια ακίνητα στην Αγγλία βρίσκονται σε περιοχές που κινδυνεύουν από επιφανειακές πλημμύρες. Η άρση των φραγμών του ποταμού θα έκανε την κατάσταση χειρότερη ή καλύτερη;
«Οι πλημμύρες είναι μια φυσική διαδικασία», λέει ο Καραγεωργόπουλος. «Σε πραγματικά μεγάλες πλημμύρες, δεν υπάρχει φυσικά χώρος στο ποτάμι για να συγκρατήσει το νερό».
Τα ποτάμια τρέχουν σε τρεις διαστάσεις: υπάρχει η ροή που βλέπουμε συνήθως, όπου το νερό ακολουθεί την πορεία του ποταμού. Ωστόσο, τα ποτάμια τρέχουν επίσης πλευρικά, σπάζοντας τις όχθες τους και απλώνονται πλευρικά σε πλημμυρικές πεδιάδες και κάθετα, συνδέοντας την κοίτη του ποταμού με τον υποκείμενο υδροφόρο ορίζοντα. Τα εμπόδια και τα εμπόδια έχουν αρκετές συνέπειες για τη διέλευση του ποταμού και στις τρεις κατευθύνσεις, τόσο ανάντη όσο και κατάντη του εμποδίου.
Ο κίνδυνος πλημμύρας είναι πάντα συναφής, λέει ο Carlos Garcia de Leaniz, καθηγητής επιστημών της υδρόβιας ζωής στο Πανεπιστήμιο Swansea. Οι φράχτες και οι οχετοί μπορούν να επιδεινώσουν την πλημμύρα ανάντη, επειδή επιβραδύνουν το νερό στον ποταμό, συλλέγοντάς το σε μίνι λιμνούλες και εμποδίζοντάς το να ρέει κατάντη. Μπορεί επίσης εύκολα να συμβεί ότι οι οχετοί μπλοκάρονται από δέντρα και συντρίμμια.
Επιπλέον, τα εμπόδια εμποδίζουν τα ιζήματα να μετακινούνται προς τα κάτω και να συσσωρεύονται σε ορισμένες τοποθεσίες. Αυτό το υπόστρωμα λειτουργεί ως κάλυμμα στην κοίτη του ποταμού, σπάζοντας τη σύνδεση μεταξύ του ποταμού και του υδροφόρου ορίζοντα εμποδίζοντας το νερό να διαρρεύσει. «Αυτό σημαίνει ότι λιγότερο νερό μπορεί να φτάσει στον υδροφόρο ορίζοντα και περισσότερο νερό πρέπει να μεταφερθεί μέσω του καναλιού του ποταμού», λέει ο Garcia de Leaniz. «Αυτό σημαίνει ότι ο κίνδυνος πλημμύρας θα μπορούσε πράγματι να αυξηθεί».
Η πραγματικότητα είναι ότι οι πλημμύρες είναι αναγκαίες και θα συμβούν – πρόκειται να αποφασίσουμε πού πηγαίνει το νερό.
Όλοι οι επιστήμονες παρατηρητής Όσοι ήρθαν σε επαφή συμφώνησαν ότι είναι δυνατό να προβλεφθούν οι συνέπειες της αφαίρεσης ενός οχετού ή φράγματος. «Θα υπάρξουν τοπικές αλλαγές στις πλημμύρες και αυτή είναι μια από τις συνέπειες». [of barrier removal]λέει η Hannah Cloke, Καθηγήτρια Υδρολογίας και Συνδιευθύντρια του Water@Reading στο Πανεπιστήμιο του Reading. “Αλλά μπορείτε να προβλέψετε πού θα είναι αυτά, και αυτά είναι τα πράγματα που θα έπρεπε να κάνουμε ούτως ή άλλως – να δημιουργούμε χώρο για νερό στην πλημμυρική πεδιάδα.”
Σε μια έκθεση του 2019, η Υπηρεσία Περιβάλλοντος προειδοποίησε ότι ο αριθμός των ακινήτων που κινδυνεύουν από πλημμύρες θα μπορούσε να διπλασιαστεί τα επόμενα 50 χρόνια εάν συνεχιστεί η τρέχουσα ανάπτυξη στις πλημμυρικές πεδιάδες.
“Ο μόνος τρόπος για να βγούμε από ένα ορισμένο επίπεδο πλημμύρας είναι μέσω τεχνικών μέσων… Δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να χτίζουμε τεράστιους τοίχους και κατασκευές από σκυρόδεμα στα ποτάμια μας για να ελέγχουμε το νερό – αυτό είναι αδύνατο.” Η εργασία με το τοπίο είναι ένας πολύ πιο λογικός τρόπος διαχείρισης των ποταμών μας και έχει επίσης οφέλη για τα οικοσυστήματα και την ποιότητα του νερού», λέει ο Cloke.
Η Ευρώπη και οι ΗΠΑ είναι παγκόσμιοι ηγέτες στην άρση των εμποδίων, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για την αφαίρεση φραγμάτων. (Το Ηνωμένο Βασίλειο έχει περίπου 2.800 φράγματα.)
Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφάσισε ότι 25.000 χιλιόμετρα ποταμών στην Ευρώπη θα πρέπει να έχουν ελεύθερη ροή μέχρι το 2030, λέει ο Garcia de Leaniz. Οδήγησε το χρηματοδοτούμενο από την ΕΕ έργο Amber (Προσαρμοστική διαχείριση των εμποδίων στα ευρωπαϊκά ποτάμια), το οποίο διαπίστωσε ότι υπάρχουν φράγματα ύψους μεγαλύτερου από 1 μέτρο που κατακερματίζουν ποτάμια στην Ευρώπη και στο Ηνωμένο Βασίλειο. «Η Ευρώπη σημειώνει μεγάλη πρόοδο. «Όχι τόσο στο Ηνωμένο Βασίλειο», λέει.
***
Ένας βασικός λόγος για αυτό είναι ότι το Ηνωμένο Βασίλειο, ιδιαίτερα η Αγγλία, είναι πολύ πιο πυκνοκατοικημένο. «Είναι πολύ πιο εύκολο να αποκατασταθούν τα ποτάμια όταν υπάρχουν λίγοι άνθρωποι που ζουν κοντά», λέει ο Garcia de Leaniz. Ακολουθεί επίσης μια ρεαλιστική προσέγγιση για την άρση των φραγμών. «Έχουμε τόσα πολλά εμπόδια για να διαλέξουμε. Ας ξεκινήσουμε με εκείνα που είναι ξεπερασμένα και αποτελούν κίνδυνο πλημμύρας ή κίνδυνο», λέει. «Και σε γενικές γραμμές, μερικοί άνθρωποι θα υποστήριζαν ότι για το κόστος της αφαίρεσης ενός μεγάλου φράγματος, μπορείτε να αφαιρέσετε 100 ή περισσότερα εμπόδια, κάτι που θα είναι πολύ πιο ωφέλιμο».
Στην Αγγλία, η Υπηρεσία Περιβάλλοντος λειτουργεί περισσότερο σε ad hoc βάση, λέει ο Καραγεωργόπουλος. Ενώ υπάρχει μια λίστα με εμπόδια προτεραιότητας που πρέπει να αντιμετωπιστούν – όπως αυτά που κοστίζουν χρήματα για τη συντήρηση και δεν εξυπηρετούν κανένα σκοπό – πρέπει να κινείται καθώς παρουσιάζονται ευκαιρίες. Αν και η Υπηρεσία Προστασίας του Περιβάλλοντος κατέχει ή διατηρεί τη συντριπτική πλειονότητα αυτών των φραγμών, πολλά από αυτά βρίσκονται σε ιδιωτική ιδιοκτησία ή επηρεάζουν την ιδιωτική ιδιοκτησία.
Μια μεγάλη πρόκληση, λέει ο Kemp, είναι η ιδιοκτησία γης και ποταμών. «Δεν μπορείς απλώς να αναπτύξεις μια στρατηγική για ένα ποτάμι επειδή έχεις πολλούς ιδιοκτήτες της γης και πρέπει να συνεργαστείς μαζί τους και να προσπαθήσεις να βρεις μια λύση», λέει.
Συχνά η EPA «θα μπορεί να κάνει κάτι εάν βρει έναν ιδιοκτήτη γης που είναι δεκτικός στην ιδέα, επομένως είναι πολύ ευκαιριακό», λέει ο Kemp.
Ακόμα κι αν ο ιδιοκτήτης είναι επί του σκάφους, η διαδικασία διαρκεί ακόμα λίγο χρόνο. Σύμφωνα με τον Καραγεωργόπουλο, απαιτούνται πολλά χρόνια σχεδιασμού και διαβούλευσης με τα ενδιαφερόμενα μέρη. «Τα χρήματα είναι το προφανές [obstacle]», για να αφαιρέσετε τα εμπόδια, αλλά οι κοινότητες και οι ψαράδες είναι συχνά φωνητικοί αντίπαλοι. «Είμαστε άνθρωποι – μας αρέσει η ρουτίνα. Έχουμε δεχθεί ακόμη και αντιδράσεις από ανθρώπους που θέλουν να ταΐσουν κύκνους και πάπιες σε ένα συγκεκριμένο μέρος», λέει ο Καραγεωργόπουλος. Αλλά αν δεν υπάρχουν περιορισμοί γης και «όλοι επιβιβάζονται, είναι ο ευκολότερος τρόπος» να βελτιωθεί η υγεία του ποταμού.
Ωστόσο, δεν θα «διορθώσει» τα ποτάμια της Αγγλίας, προειδοποιεί ο Cloke. «Η φυσικοποίηση των ποταμών είναι πάντα μια καλή ιδέα γιατί τα ποτάμια έχουν σχεδιαστεί για να δημιουργούν φυσικές ροές», λέει. «Είναι πιθανώς χρήσιμο μακροπρόθεσμα και είναι ένα από τα πιο χαμηλά κρεμαστά φρούτα».
Ωστόσο, τίποτα από αυτά δεν θα αντιμετωπίσει τις μεγαλύτερες απειλές για τα ποτάμια της Βρετανίας – συγκεκριμένα τεράστιες ποσότητες ρύπανσης με τη μορφή λυμάτων, γεωργικών και βιομηχανικών απορριμμάτων και ανάπτυξης. «Πρέπει να χτίσουμε σε πλημμυρικές πεδιάδες; Οχι. Πρέπει να μολύνουμε τα ποτάμια μας; Οχι. Αυτά είναι τα τεράστια ερωτήματα που η κυβέρνηση πρέπει να σκεφτεί προσεκτικά», λέει.